नागरी सेवेचे कार्य (Functions of Civil Services)

 नागरी सेवेचे कार्य

भारताने लोककल्याणकारी धोरणाचा स्वीकार केल्यामुळे शासनाच्या कार्यात वाढ झाली नागरी सेवेचे कार्यक्षेत्र व्यापक बनले त्यामुळे केवळ कायद्याची अंमलबजावणी त्यांच्याकडून अपेक्षित असून इतरही कार्य त्यांना करावी लागतात ते कार्य पुढीलप्रमाणे
1. सल्ला देणे
मंत्रिमंडळाला धोरणात्मक निर्णय घ्यावे लागतात याबाबतचे कायदेशीर ज्ञान त्यांना असतेच असे नाही अशा वेळी मंत्रिमंडळ ज्येष्ठ प्रशासकाचा सल्ला घेतात मंत्रिमंडळाने मागितलेले चाललंय अथवा योग्य कामकाजाच्या दृष्टिकोनातून आवश्यक माहिती देण्याचे कार्य सनदी सेवकाला करावे लागते

2. धोरणाची अंमलबजावणी
कायदे मंडळाने केलेल्या कायद्यांची अंमलबजावणी करण्याबाबत आदेश मंत्रिमंडळात नागरी सेवकांना देतात मंत्रिमंडळाच्या आदेशाप्रमाणे व मार्गदर्शनानुसार धोरणांची प्रत्यक्षात अंमलबजावणी करण्याची जबाबदारी नागरी सेवकांची असते.

3. जनतेच्या समस्या सोडविणे
नागरी सेवक हे शासन आणि जनता यांना जोडणारा दुवा आहे कायदा आणि शासकीय योजनांची अंमलबजावणी करताना त्यांचा जनतेशी संपर्क येतो जनतेच्या सातत्याच्या संपर्काने त्यांच्या अडीअडचणी अपेक्षा या विषयीची माहिती नगरसेवकाला असते नागरी सेवक ही माहिती शासनापर्यंत पोहोचून त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी शासनाला सल्ला देतात. अशाप्रकारे जनतेच्या समस्या सोडवण्यात त्यांची भूमिका महत्त्वपूर्ण असते.

4. प्रदत्त विधीनियम तयार करणे
कायद्यांची अंमलबजावणी करताना प्रशासकांना काही अडचणी येतात.
कारण भारताच्या सर्व भागातील सामाजिक व आर्थिक परिस्थिती सारखी नाही प्रत्येक छोट्या छोट्या बाबी संदर्भात मंत्रिमंडळाचे विचार न करता येणे व्यावहारिकदृष्ट्या शक्य नसते.
अशावेळी कायद्याचा उद्देश आणि स्वरूप लक्षात घेऊन प्रशासन काही निर्णय घेतात यालाच प्रदत्त अधिनियम असे म्हणतात
आधुनिक काळात भारतातील प्रदत्त विधिनियम तयार करण्याचे कार्य वाढले आहे.
5. प्रशासकीय न्याय देणे
कायद्याची अंमलबजावणी प्रत्येक्षात करताना काही वेळा प्रशासकीय घटक आणि खासगी व्यक्ती किंवा संस्था यांच्यात वाद होऊ शकतात. हा वाद सोडवून न्याय देण्यासाठी प्रशासकीय न्यायालयाची स्थापना केलेली असते. प्रशासकीय अधिकारी न्यायदानाचे कार्य करतात.
भारतात अनेक प्रशासकीय न्यायालय स्थापन झालेली आहेत.

6. लोककल्याणकारी कार्य
नागरी सेवकांची मुख्य जबाबदारी लोककल्याणाचे असते.
विविध योजनांची आखणी करणे तसेच शासनाच्या दोघांचे प्रत्यक्ष अंमलबजावणी करताना स्व हितापेक्षा जनहिताचा विचार करणे आवश्यक असते.
लोकशाहीत व्यक्तीला साध्य मांडलेले असते राज्य हे व्यक्ती विकासाचे साधन आहे त्यामुळे लोककल्याणकारी कार्य करणे ही नागरी सेवकांची जबाबदारी असते.
7. कनिष्ठ सेवकांना मार्गदर्शन करणे
निश्चित उद्दिष्टांच्या देशाने प्रशासनाचे कामकाज चालू राहावे यासाठी वरिष्ठ अधिकारी कनिष्ठ पदाधिकाऱ्यांना मार्गदर्शन करीत असतात.
प्रशासनाच्या प्रत्येक स्तरावर वरिष्ठ अधिकारी कनिष्ठ कर्मचारी वर्गाला मार्गदर्शन करण्याचे कार्य करीत असतात.
8. समन्वय साधणे
प्रशासनात समन्वय साधून प्रशासनाच्या विविध घटकास सुसूत्रता साधण्याचे कार्य नागरी सेवकांना करावे लागते.
कामाची पुनरावृत्ती ठाणे व त्याला गती देणे या उद्देशाने समन्वय साधणे आवश्यक असते.

नागरी सेवेचे गुण व दोष
१. कार्यक्षमता वाढते
नागरी सेवेमुळे शासनावर असलेल्या पोहोचा कमी होतो तसेच कुशल व कार्यक्षम प्रशासकीय वर्गामुळे शासनाची कार्यक्षमता वाढते.
शिस्तपालन
नागरी सेवेत असलेल्या वरिष्ठ व कनिष्ठ पदाच्या वर्गीकरण यामुळे वरिष्ठांनी आदेश व मार्गदर्शन करण्याचे कार्य करावयाची असते. कनिष्ठ आणि त्या देशाचे पालन करावयाचे असते.योजनाबद्ध पद्धतीमुळे प्रशासनात निर्माण होते.
लोककल्याण साधले जाते
प्रशासनाचे मुख्य भागीदारी जनतेचे कल्याण करणे आहे.लोककल्याणकारी धोरणाचा स्वीकार केल्याने लोकल याला महत्त्व दिले जाते.
प्रशासनाला स्थैर्य लाभते
जनतेच्या इच्छा-आकांक्षा जाणून प्रशासनापर्यंत पोहचवणे तसेच प्रशासनाला लोक करेल कल्याणकारी योजना तयार करण्यासाठी सहकार्य करणे त्यामुळे प्रशासनाला स्थैर्य लाभते.

दोष
१. अकार्यक्षमता वाढण्याचा धोका
कायमस्वरूपी असलेल्या प्रशासन वर्गाला असे वाटते की शासन आपल्यावर अवलंबून आहे त्यामुळे त्यांच्यावरील नियंत्रण कमी होऊन अकार्यक्षमता वाढण्याचा धोका असतो.
२. दप्तर दिरंगाई वाढते
प्रशासनावरील नियंत्रणाची कमतरता विचारात घेता प्रशासनाला आपले काम वेळेवर करण्यास तयार करतो.
परंतु कामात चालढकल केल्यास दप्तर दिरंगाई वाढते.
बेजबाबदारपणा वाढतो
कायमस्वरूपी असलेला प्रशासक वर्ग सत्तेचा दुरुपयोग करून बेजबाबदारपणे वागताना दिसतात जनहिता ऐवजी स्वहिताला प्राधान्य देतात.

लाचलुचपत आणि वशिलेबाजीची शक्यता
नोकर वर्गाच्या हुकुमशाहीचा धोका


नागरी सेवेचे महत्व
राज्याचे वाढते कार्यक्षेत्र
आधुनिक काळात शासनाने लोककल्याणकारी धोरणाचा स्वीकार केला त्यामुळे शासनाच्या कार्यात वाढ झाली.
पूर्वी राज्याचे स्वरूप पोलीस होते.
त्या वेळी देशाचे संरक्षण करणे व देशात शांतता व सुव्यवस्था प्रस्थापित करणे एवढेच शासनाचे कार्य होते.
आधुनिक काळात शिक्षण आरोग्य बांधकाम यासारख्या विविध सुविधा पुरविण्याची सभापती आहे शासनाने घेतल्यामुळे शासनाच्या कार्यात वाढ झाली.
ही सर्व कार्य शासन एकटे पूर्ण करू शकत नाही शासनाच्या धोरणाला प्रत्यक्षात आणण्यासाठी सनदी सेवकांची आवश्यकता .. त्यामुळे सनदी सेवेचे महत्त्व वाढले
शासनाला स्थैर्य आणि सातत्य
निवडणुकीच्या मार्गाने निवडून येणारे सरकार ठराविक कालावधीसाठी निवडून येत असतात.
आज निवडून आलेल्या व्यक्ती पुन्हा निवडून येतील असे शाश्वती नसते
त्यांना कार्यपद्धतीचे पूर्ण ज्ञान असतेच असेही नाही
शासनाला धोरण ठरविण्यास प्रशासनाची म्हणजे सनदी सेवकांची मदत होते .

निर्णय प्रक्रियेत सहभाग
धोरण ठरवण्याचे मुख्य सभागृह मंत्रिमंडळाचे असते परंतु या दोन निर्धारण प्रक्रियेत प्रशासकाला महत्त्वाची भूमिका बजवावी लागते धोरण ठरवताना किंवा निर्णय घेताना त्या संदर्भातील माहिती संकलित करण्याचे विश्लेषण करणे गुणांची विश्वासहायर्ता तपासणे, धोरणाच्या अंमलबजावणीसाठी आवश्यक असलेल्या साधनसामुग्रीचा विचारणा येणाऱ्या अडचणी बाबत विचार करून धोरणांची अंमलबजावणी संदर्भात योजना तयार करणे आदी कामे
मंत्रिमंडळाला निपक्षपाती सल्ला देण्याची जबाबदारी
शासकीय निर्णय प्रक्रियेत असलेल्या सहभागामुळे महत्त्व

समाज परिवर्तनाचे साधन
समाज परिवर्तनाचे प्रभावी साधन म्हणून प्रशासन यांच्याकडे पाहिले जाते
दोघांची प्रत्यक्षात अंमलबजावणी करणारा हा घटक असल्याने त्यांना प्रत्यक्ष शब्द संपर्क येतो
जनतेच्या इच्छा आमच्या भावना समस्या जाणून घेता येतात
जनतेच्या या भावना शासनापर्यंत पोहोचविण्याची जबाबदारी सनदी सेवकांची असते.
देशातील दारिद्र्य बेरोजगारी सामाजिक व आर्थिक विषमता शैक्षणिक समस्या इत्यादींचे ज्ञान समाजसेवकांना असते.
त्याचा फायदा धोरण ठरविण्यासाठी होतो.

नियोजनाद्वारे विकास
देशाचा सामाजिक आर्थिक विकास जलद घडवून आणण्यासाठी नियोजनाचे व्यवस्थापन
नियोजनात परदेशातील साधन संपत्तीचा योग्य वापर करून देशाची प्रगती करण्यात प्रशासनाची भूमिका महत्व म्हणून नागरी सेवेचे महत्त्व वाढले.

जनसंपर्क आणि जनसेवा
आधुनिक काळात नागरिक सेवकाच्या भूमिकेत महत्त्वपूर्ण बदल झालेला लक्षात येतं
पूर्वीप्रमाणे शासकीय कर्मचारी किंवा अधिकारी जनतेवर आपली हुकूमत गाजवू शकत नाही
जनतेच्या समस्या सोडविण्यासाठी मदत करणे ही प्रशासनाची भूमिका
शासनाचे धोरण जनतेला समजून सांगणे व जनतेच्या समस्या शासनापर्यंत पोहोचविण्याचे कार्य नागरिक सेवकांचे
शासन व जनता यांच्या सलोख्याचे व समन्वय साधण्याचे कार्य प्रशासनाद्वारे
म्हणून नागरिक सेवकांना महत्त्व प्राप्त